نووسینی هایکوی سرووشتی سروشت*

سروشت دایکی هایکوە، هایکوەکانی هایکونووسانی دێرێنی ژاپۆن، مەمکی ئەو دایکەیان مژیوە. بۆیە هێندە پاراو و جوان و ناوازە بەرهەم‌هاتوون.

مامۆستای گەورەی هایکو (ماتسوو باسهۆ ١٦٤٤-١٦٩٤) کە بە باوکی هایکو دادەنرێت، دوای ئەوەی واز لە ژیانی خۆشگوزەرانیی و شارنشینی دێنێ؛ تا مردنی، هەر لە گەشت‌و گەڕاندا بووە، بەناو سروشتی دڵڕفێنی ژاپۆندا. لەو دەمانەدا لەناو کووخیشدا ژیاوە و هەمیشە تێکەڵ بە سروشت بووە. بەم شێوەیەش زۆرترین و جوانترین هایکوەکانی نووسیوون. چەندان جاریش ئەم جۆرە گەشتانەی لەگەڵ خوێندکارەکانیدا ئەنجام‌داوە. لە گەشتەکانیاندا هەرشتێکیان بینیبێت، ڕەشنووسی دیمەنەکەیان نووسیووە و دواتر جوانتریان کردووە. (هایکوی بۆق)ەیشی نموونەیەکی جوانی ئەزموونەکەیەتی. هایکونووسانی تریشیان هەروەها بەهەمان دۆخ و ژیان و ئەزمووادا تێپەڕیوون.

من ئەم زنجیرە هایکویەم، لە گەشتێکی شاخەوانییدا هاتوونەتە بەرهەم‌و نووسراون، کە تێیدا هەشت کاتژمێر بەپێ‌ڕۆشتنی “بە قەدپاڵی شاخ و بەناو ئاو و چەم‌و دۆڵ و باخ”ی تێدا بووە. گەشتەکە لە ڕۆژێ هەینی (١٤ی ئاب) لە گوندی “هاواری تازە”وە بۆ “هاواری کۆن” لە پارێزگای هەڵەبجە، ئەنجام‌دراوە.

بە مەبەستی سەردانکردنی ئەشکەوتی “کونە جن” و “تاڤگەی هاوار” و ئەو دەوروبەرە؛ لەلایەن (گروپی شاخەوانی گەرمیان)ەوە، بە بەشداریی ٤٥ کەس لەهەردوو ڕەگەز؛ ڕێکخرابوو.

ئەم هایکووانە، باسهۆئاسا بە بەرکەوتن لەگەڵ سروشت و ئاوێتەبوونی جەستەیی و ڕۆحیم؛ بەوپەڕی چێژو خۆشیی‌وەرگرتنمەوە، بەشێوەی زیندوو، ڕاستەوخۆ لە هەناوی سروشتەوە وەک تابلۆی شێوەکاریی کێشراون -نووسراون-، یان بڵێین بەتایبەتیی ڕەشنووسکراون‌و بەهاوکاریی هەندێ خەیاڵی شیعریی و مەعریفە، دواتر لە ماڵەوە بە شێنەیی؛ بێ گۆڕینی بابەتەکان هەندێ دەستکاریی تر کراون. هەموویان بە بینینی دیمەنەکان و جووڵەکانی منی هایکونووس بەناویاندا؛ ئەزموون کراون.

ئەم ئەزموونی (هایکوی گەشـت)ە بۆ هایکونووسانی کوردیش (ئەوانەی هایکوی سروشت دەنووسن) زۆر گرنگ و پێویستە ئەزموون بکرێن. ئەگەریش بەشێوەی گرووپی هایکونووسان “لە چەند کەسێک” بێت؛ زۆر باشترە. هەروەکوو هونەرمەندانی ڕێبازی (کاریگەریخوازەکان-ئینیباعییەکان-ئیمپرشیۆنیزم) کە ڕاستەوخۆ دەچوونە ناو سروشت بۆ نیگارکێشان‌و درووستکردنی تابلۆکانیان. منیش ئای چەند پێمخۆش بوو؛ لەو سروشتە جوان و دڵڕفێنەدا؛ فرێم و فڵچە و بۆیەم پێ بوایە و وێنەم بکێشایە. بەڵام، لەجیاتی تابلۆ، بوون بە هایکو.

خۆم بەخۆشحاڵدەزانم کە منیش ئەم ئەزموونەم تاقیکردەوە. چونکە پێشتر هەموومان هەرچی هایکوی سروشتیشمان نووسیووە، یان بە بیرکردنەوە و هێنانە بەرچاومان یان بەخەیاڵ یان بە بینینی “وێنەیەک و فۆتۆیەک و تابلۆیەک یانیش ڤیدۆیەک” نووسیوومانن. مەگەر چۆنها بەشێوەی زیندوو لە شوێنێکدا؛ کەسێکمان بەر دیمەنێکی ڕاستەوخۆی سروشت کەوتبێتین، نەک بەرهەمی گەشت‌و گەڕان بن.

(هایکوی گەشتی هاوینە)

-١-

هاوینە گەشت؛

لە خەیاڵی گوێزەکاندام-

نەهاتنە دەستم!

-٢-

چنارەکانی “گوندی هاوار”،

خۆیان دەپێون بە-

باڵای دڵخۆشییم!

-٣-

دانیشتنی بن کەڵۆز،

تێکەڵبوونی پرچی کچەکان-

لەگەڵ بەڕەزا.

-٤-

حەیف تەمەن‌کورتن،

لە پێشوازیماندا-

سەمای پەپوولەکان.

-٥-

ئاوێزان لەگەڵ سروشت،

تێکەڵبوون‌و

ئاڵوگۆڕی هەناسە.

-٦-

خوێنی دارەبەنی بریندار؛

شۆڕدەبنەوە ناو-

کۆچەڵەکان٭.

-٧-

شۆڕبوونەوەی-

دەستی بەخشندەیی دارەبەن،

بەخشینی بۆڵە قەزوان.

-٨-

دار هەنجیرێ شیری‌دام،

هەنجیرەکانی-

مارەیان لێم نایەت!

-٩-

ڕەنگە کچۆڵەیێ-

باخەوانی بێ،

باخێ هەنار و هەنجیری نەگەیوو.

-١٠-

خلیسکام لە شاخڕەوی،

برالەی٭٭ دارگوێزێ-

دەستی گرتمەوە!

-١١-

لەسەر پردی “هاوارە کۆن”

هەرچەند پێم شۆڕدەکەمەوە؛

ناگاتە ئاوەکە.

-١٢-

هەڵلەرزین لە هاویندا،

خووسان لە ژێر-

تاڤگەی “هاوارە کۆن”.

-١٣-

هاژە و خوڕەخوڕ؛

تێکەڵبوون بە گفتوگۆ،

لاپرەسەنیی٭٭٭ ئاو!

-١٤-

نزیک ئەشکەوتی “کونە جن”؛

لە شوێن‌پێی منداڵی ساوا-

بینینی سنگە سوچەڕ!٭٭٭٭

-١٥-

ڕۆشتن بەناو ئاودا،

لە ئابدا بیرمان چوو-

فەرموودەکەی “سوهراب”!٭٭٭٭٭

٭ کۆچەڵە: لە شێوەی هێلانەی پەڕەسێلکەیە؛ بە قووڕ دروستدەکرێت، دەلکێنرێت بە قەدی دارە بەنەوە، بۆئەوەی بنێشتی کوردییەکە لەناویدا کۆببێتەوە.

٭٭برالە: دارێکی بچوکتر، لە بنی قەدی دارێکی گەورو بەتەمەنەوە دەردەچێت.

٭٭٭لاپرەسەنی: فزوولییەت، خۆتێهەڵقورتان، خۆتێهەڵقوڵتان.

٭٭٭٭سوچەڕ: سیخوڕ، وەک ژیژک وایە، بەڵام گەورەترە، گیانی بە سنگێکی وەکو تیر داپۆشراوە. لەکاتی تەنگانەدا بۆ ڕووبەڕووبوونەوە بەکاری دێنێ بۆ تیربارانکردنی دوژمنەکەی.

٭٭٭٭٭سوهرابی سپهری لە شیعرێکیدا دەڵێ:

با ئاوەکە لێڵ نەکەین

ئاخر ڕەنگە  تۆزێک لە خوارترەوە

کۆترێک لێی بخواتەوە

یان دەروێشێک نانێکی پێ تەڕ بکات

یان لە ئاوەدانییەک

کیژێک گۆزەیەکی لێ پڕ بکات.)

* هایکوی گەشت؛ ئەزموونی خۆم لە (١٥) هایکودا